ABD’li astronotlar Yapay Williams ve Butch Wilmore, geçtiğimiz haziran ayında Memleketler arası Uzay İstasyonu’nda (ISS) sekiz gün geçirmek üzere Dünya’dan ayrıldı. Fakat Boeing Starliner uzay aracının geri dönüş için gereğince inançlı olmadığı tarafındaki telaşlar nedeniyle, Williams ve Wilmore’un geri dönüşü evvel birkaç hafta gecikti akabinde da 2025 yılına ertelendi.
İkili şu an dokuz astronotla birlikte ISS’in altı yatak odalı bir konut büyüklüğündeki ömür alanında kalıyor. Williams, uzay istasyonunu “mutluluk mekânı” olarak nitelendirirken Wilmore da orada olduğu için “minnettar” olduğunu belirtti.
Suni Williams ve Butch Wilmore
Peki Dünya’dan 400 kilometre uzakta olmak nasıl bir his? Mürettebattan birileriyle geçinmekte zorlanan astronotlar ne yapıyor? Uzayda spor yapmak, çamaşır yıkamak mümkün mü? Astronotlar ne yiyor? En kıymetlisi de “uzay kokusu” ne demek?
BBC News’e konuşan üç eski astronot, yörüngede hayatta kalmanın sırlarını açıkladı.
HER ANLARI PLANLI PROGRAMLI
Astronotların günleri Dünya’daki misyon denetim ünitesi tarafından 5 dakikalık dönemlere bölünmüş durumda.
ISS sakinleri genelde erken kalkıyor. Saat GMT 6.30 sularında (TSİ 9.30) astronotlar ISS’in Harmony isimli modülünde bulunan telefon kulübesi büyüklüğündeki uyku kabinlerinden çıkıyor.
2009 ve 2011’deki iki uzay misyonu kapsamında uzayda toplam 104 gün geçiren ABD’li astronot Nicole Stott, “Kabinin içinde dünyanın en kaliteli uyku tulumu bulunuyor” dedi. Kabinlerin içinde ayrıyeten mürettebatın aile üyeleriyle temas kurabilmelerini sağlayan dizüstü bilgisayarlar ve fotoğraflar ya da kitaplar üzere şahsî eşyalar bulunuyor.
Astronotların banyoları da hayli küçük, emme sistemi olan küçük bir kabin. Olağanda uzayda ter ve idrar, içme suyu olarak tüketilmek üzere dönüştürülüyor. Lakin ISS’teki bir kusur nedeniyle mürettebat şu an idrarı dönüştürmeden depoluyor.
“BÜYÜK VE HUZUR VERİCİ”
Ardından astronotların mesaisi başlıyor. Uçtan uca 109 metre uzunluğunda olan ISS’te vaktin birden fazla istasyonun bakım işlerine ve bilimsel deneylere harcanıyor.
Chris Hadfield
2012-13 yıllarında gerçekleştirilen Expedition 35 misyonunun kumandanı Kanadalı astronot Chris Hadfield, “İçerisi çok sayıda otobüs birbirine eklenmiş üzere. Yarım gün boyunca hiç kimseyi görmeden vakit geçirebilirsiniz. Beşerler daima istasyonun bir yerinden öbürüne koşturmuyor. Büyük ve huzur verici bir mekân” dedi.
ISS’in içinde deneylere ayrılmış altı laboratuvar bulunuyor. Ayrıyeten astronotlar, bedenlerinin bu kuvvetli fizikî ortama verdiği yansıları ölçebilmek için kalp, beyin ve kan takip aygıtları takıyor.
Stott, “Bizler birer kobayız” dedi ve ekledi: “Uzay kemiklerinizi ve kaslarınızı hızlandırılmış yaşlanma sürecine sokuyor. Bilim insanlarının bundan öğrenebileceği çok şey var.”
UZAY YÜRÜYÜŞÜ HERKESE NASİP OLMUYOR
Astronotlar, mümkün olduğu sürece misyon denetim ünitesinin iddia ettiğinden daha süratli çalışmaya çabalıyor. Hadfield, “Amacınız beş dakika boş vakit bulmak. Ben boş vakitlerimde pencerenin önüne geçip dışarıdan geçen şeyleri izlerdim. Beste yapardım, fotoğraflar çekerdim ya da çocuklarım için bir şeyler yazardım” kelamlarıyla aktardı ISS’te geçirdiği günleri.
ISS’e giden astronotların çok azı, uzay yürüyüşü yapma fırsatı bulabiliyor. Hadfield, bunu iki defa yapabildiğini belirterek, “Evrenle ortamızda plastik siperliğim dışında hiçbir şeyin olmadığı o 15 saat, hayatımın başka rastgele bir 15 saati kadar uyarıcı ve uhreviydi” diye konuştu.
Ne var ki uzay yürüyüşü yapmak, uzay istasyonuna yeni bir şey katıyor; metalik uzay kokusunu.
METALİK KOKUNUN KAYNAĞI NE?
1991 yılında Sovyet uzay istasyonu Mir’de sekiz gün geçiren birinci İngiliz astronot Helen Sharman, “Dünya’da çok çeşitli kokular var; makineden yeni çıkmış çamaşır ya da pak hava üzere. Fakat uzayda tek bir koku var ve ona çok kolay alışıyoruz” dedi.
İstasyonun dışına çıkan uzay giysisi yahut deney kiti üzere objelerin, uzaydaki güçlü radyasyondan etkilendiğini hatırlatan Sharman, “Radyasyon yüzeyde hür radikaller oluşturuyor. Onlar da uzay istasyonunun içindeki oksijenle tepkiye giriyor ve metalik bir koku yaratıyor” dedi.
Dünya’ya döndüğünde duyusal tecrübelerin bedelini daha yeterli anladığını da kelamlarına ekleyen Sharman, “Uzayda hava yok. Yüzünüze düşen yağmur damlaları, saçınızı uçuşturan rüzgâr yok. Uzaydan döndüğümden bu yana geçen 33 yılda bu cins şeylere daha fazla değer veriyorum” sözlerini kullandı.
UZAYDA TERLEYİNCE NE OLUYOR?
Özellikle uzun mühlet ISS’te kalan astronotların, mesailerinin ortasında her gün 2 saat idman yapması gerekiyor. Sıfır yer çekimi astronotların kemik yoğunluğunu azalttığından, spor salonunda bu etkiyi aksine çevirecek üç farklı idman aleti bulunuyor.
Stott, kısaca ARED olarak bilinen İleri Dirençli Antrenman Aygıtı’nın squat, yük kaldırma ve kürek antrenmanları için kullanıldığını belirtti. Mürettebat ayrıyeten kendilerini bağladıkları bantlarda yürüyüş antrenmanları yapıp dayanıklılık idmanı olarak dinamometreli bisiklette pedal çeviriyor.
Nicole Stott
Stott, bu kadar antrenmanın sonucunda terlediklerini ve çamaşır yıkama gereksinimi doğduğunu belirterek, “Bir çamaşırhanemiz yok. Yalnızca kütleler halinde suyumuz ve sabun üzere bir gerecimiz var” dedi.
Yerçekimi olmadığı için terin bedenden aşağı akamadığını da kelamlarına ekleyen Stott, “Astronotların bedenleri Dünya’dakine kıyasla çok daha ağır bir ter katmanıyla kaplanıyor. Terin saç derimde toplandığını hissederdim. Elimle başımı sıyırmam gerekirdi. Lakin saçınızı sallamamanız gerekiyordu aksi takdirde ter her yere saçılıyordu” diye konuştu.
GÜNLÜK GİYSİLER HİÇ KİRLENMİYOR
Bu kıyafetlerin çok kirlendiğini ve atmosferde yanmak üzere kargo araçlarına yüklendiğini belirten Stott, günlük giysilerinin ise kirlenmediğini belirterek, “Sıfır yer çekimi ortamında giysiler insanın bedenine yapışmıyor. Bu nedenle ciltteki yağ ve başka unsurlar giysileri etkilemiyor. Ben üç ay boyunca tek bir pantolon giydim” derken asıl sorunun yiyecekler olduğunu söyledi ve ekledi:
“Örneğin biri bir konserve kutusu açıyordu, et kesimleri ve sos her yere yayılıyordu. Herkes alarma geçiyordu zira küçük yağ toplarının nereye gideceği aşikâr olmuyordu. Beşerler Matrix sinemasındaki üzere geriye yanlışsız süzülüp et suyu toplarından kaçmaya çalışıyordu.”
Dönem periyot gönderilen uzay araçları, ISS’e yeni astronotların yanı sıra taze yiyecekler, giysiler ve ekipman da taşıyor. NASA her yıl birkaç sefer tedarik araçlarını gönderiyor.
YEMEKLER DAİMA PAYLAŞILIYOR
Hadfield, Dünya’dan çıkıp uzay istasyonuna varmanın inanılmaz bir deneyim olduğunu belirterek, “Evrenin sonsuzluğunun içinde ISS’i görmek insanın hayatı değiştiren bir an. Karanlığın içinde bir hayat balonu, insanın yaratıcılığının çok küçük ölçekli bir örneği” dedi.
Uzun bir günün akabinde astronotlar için akşam yemeği vakti geliyor. Yiyecekler çoğunlukla paketlenmiş halde oluyor ve ulusal mutfaklara nazaran farklı bölmelerde yer alıyor. Stott, “Yemekler kamp yemeği ya da asker tayını üzereydi. Yeterliydi lakin daha sağlıklı olabilirdi. Benim favorilerim Japon körileriyle Rusların tahıl yemekleri ve çorbalarıydı” diye konuştu.
Mürettebattakiler yiyeceklerini birden fazla vakit birbirleriyle paylaşıyor. Aileler bazen sevdikleri için ikram besin paketleri de gönderiyor. Stott, “Örneğin eşim ve oğlum benim için çikolata kaplı zencefil üzere küçük atıştırmalıklar seçmişti” dedi.
TOLERANSLI VE SAKİN BEŞERLER SEÇİLİYOR
Peki ya ferdî özellikler? Doğrusunu söylemek gerekirse astronot seçimleri yapılırken ferdî özellikleri kıymetli bir kriter. Genelde toleranslı, tasasız, sakin beşerler seçiliyor ve astronotlara bir takım halinde çalışabilmek için eğitimler veriliyor.
Sharman, bu eğitimlerin çatışma ihtimalini azalttığını belirterek, “Mesele yalnızca bir kişinin makûs davranışına katlanabilmek değil, birebir vakitte bunu lisana getirebilmek. Bir de birbirimizi desteklediğimizi göstermek için her vakit yüreklendirici kelamlar söyleriz” sözlerini kullandı.
Helen Sharman, Rus kozmonotlar Sergei Krikalev ve Anatoly Artsebarski ile
UZAY İNSANI DERİN FİKİRLERE SEVK EDİYOR
Yemekten sonra yatıp dinlenme vakti… ISS’in içinde teneffüs yoluyla oluşan karbondioksiti dağıtmak için daima pervaneler çalışıyor. Bu da uzay istasyonunu, kalabalık ve hareketli bir ofis kadar gürültülü bir yer haline getiriyor ve astronotlar için epey yorucu oluyor.
Stott, “Günde sekiz saat uyuyabiliriz lakin birçok kişi camdan Dünya’yı izlediği için uyuyamıyor” dedi. Üç astronot da gezegenimizi 400 kilometre uzaktan izlemenin ruhsal tesirlerine dair değerli şeyler söyledi.
Sharman, “Ben kendimi uzayın büyüklüğü içinde çok kıymetsiz hissediyordum. Dünya’yı kıvır kıvır bulutlarıyla ve okyanuslarıyla o kadar net görmek, bana inşa ettiğimiz jeopolitik hudutları ve aslında hepimizin birbirine nasıl bağlı olduğunu düşündürüyordu” dedi.
Stott, farklı ülkelerden altı şahısla birlikte yaşamayı çok sevdiğini belirterek, “Bu işi Dünya’daki tüm canlılar ismine yapıyorduk, birlikte çalışıyor, sıkıntılarla nasıl başa çıkacağımızı çözmeye çalışıyorduk. Neden tıpkı şey gezegenimiz dediğimiz uzay gemisinde de olamıyor ki?” tabirlerini kullandı.
ASTRONOTLAR “MAHSUR KALMAK” LAFINI KABUL ETMİYOR
Bütün astronotların eninde sonunda ISS’ten ayrılmaları gerekiyor lakin Sharman, Stott ve Hadfield, fırsatları olsa gözlerini kırpmadan geri döneceklerini söyledi.
Astronotlar, Yapay Williams ve Butch Wilmore’un durumunun “mahsur kalmak” olarak nitelendirilme sebebini anlayamadıklarını da vurguladı.
Hadfield, “Hayatımız boyunca uzayda biraz daha uzun kalabilmenin hayalini kurduk, bunun için çalıştık ve eğitim aldık. Profesyonel bir astronota verebileceğiniz en kusursuz armağan, biraz daha kalmasına müsaade vermektir” dedi.
Stott ise ISS’ten ayrılırken, “Beni buradan lakin zorla çıkarabilirler. Bir daha buraya dönebilecek miyim bilmiyorum” diye düşündüğünü aktardı.
BBC’nin “Astronauts reveal what life is like on ISS – and how they deal with ‘space smell'” başlıklı haberinden derlenmiştir.